شناخت و بررسی فرهنگ های پیش از تاریخ بین النهرین از آغاز تا پایان جمع آوری غذا30 ص ورد قابل ویرایش
۱- بینالنهرینشناسی: مراحل مطالعات باستانشناسی در بینالنهرین
الف) مراحل آغازین:
- مورخان یونان باستان، گزنفون در اواخر قرن پنجم ق.م.، هرودوت در قرن چهارم ق.م. و استرابون در آغاز میلاد مسیح از برخی از شهرهای بینالنهرین بازدید و گزارش به عمل آوردند.
- از قرون سوم و چهارم هجری (نهم و دهم میلادی) به این سو، مورخان و جغرافیدانان مسلمان در کتابها و گزارشهای خود از دوران باستان عراق مطالبی را ارائه کردند.
- در سدههای یازدهم و دوازدهم میلادی علاوه بر مورخان و سیاحان مسلمان، جهانگردان اروپایی نیز از بخشهای مختلف عراق و نقاط باستانی آن بازدید کردند.
ب) مرحله دوم:
- بازدیدها و گزارشهای جدیتر و علمیتر از نقاط باستانی عراق از قرن هفدهم میلادی آغاز گردید.
- آغازکننده این جریان یک اشرافزاده ایتالیایی به نام پیترو دلاواله بوده است. وی در بابل و اور آجرنوشتههایی به دست آورد و با خود به اروپا برد.
- رفتهرفته محققان تازه سربرآورده از نهضتهای علمی رنسانس و علاقهمند به مطالعه شرق، بینالنهرین را زمینه مناسبی برای پژوهشهای خود یافتند.
- در نیمه قرن هجدهم میلادی کارستن نیبور دانمارکی مأموریت سفر به شرق را دریافت کرد و از کتیبههای تختجمشید رونویسی نمود و به دنبال مأموریت وی عده زیادی به کشورهای شرقی و از جمله بینالنهرین سفر کردند و به طرحبرداری و اندازهگیری از ویرانهها، جمعآوری آثار باستانی و رونویسی و نسخهبرداری از کتیبهها پرداختند.
- در اوائل قرن نوزدهم یک هیأت انگلیسی با هزینه دولت بریتانیا به بررسی باستانشناسی در اطراف رودهای دجله و فرات پرداخت و آثار باستانی و اطلاعات فراوانی را از دوران گذشته بینالنهرین گردآوری نمود.
- اولین کاوشهای باستانشناسی عراق که بیشتر جنبه غارتگرانه داشت، در نیمه قرن نوزدهم توسط پال امیل بوتا، هنری لایارد و سپس راولینسون، لافتوس و تایلور در بابل، نیپور، بورسیپا، وارکا، لارسا و اور شکل گرفت.
- در سال 1842 میلادی امیل بوتا، کنسول فرانسه در موصل، نخستین حفاری باستانشناسی در عراق را در شهر آشوری خورسآباد به انجام رساند.
- در سال 1845 میلادی سِر هنری لایارد انگلیسی در نمرود و نینوا دست به حفاری زد.
- اینان آثار زیادی کشف و به اروپا منتقل کردند. یکی از مهمترین گنجینههای مکشوفه، کتابخانه آشوربانیپال، آخرین پادشاه قدرتمند آشوری، بود که از شهر نینوا به دست آمد و شامل نوشتههای ادبی، علمی، مذهبی و تاریخی به خط و زبان بابلی و آشوری بود.
- پژوهشگران موفق شدند خط آشوری- بابلی را در سال 1847 م. کشف رمز کنند.
- از سال 1853 تا 1873 میلادی به مدت 20 سال کار اکتشاف در بینالنهرین به دلیل وقوع جنگ در شبهجزیره کریمه متوقف شد.
- در سال 1873 حفاری در بینالنهرین توسط جورج اسمیت انگلیسی از سر گرفته شد.
ج) مرحله سوم:
- در واقع بعد از این دوره فترت 20 ساله، در باستانشناسی عراق از نظر هدفمندی، تحولی ایجاد شد ولی روش کاوش همان روشهای قدیمی بود.
- در سال 1877 میلادی امیل دوسارزاک، کنسول فرانسه در بصره، در تل تلّوح، شهر سومری گیرسو یا لاگاش، دست به حفاری زد که منجر به کشف آثار فراوان از جمله استل معروف به کرکسها و هزاران لوحه سومری گردید.
- با کشف شواهد تمدن سومری باستانشناسان بیشتری علاقهمند به کاوش در بینالنهرین شدند که اصلیترین هدف آنها کشف مجسمه، کتیبه، اشیای هنری، خشت، آجر و سفال و ارسال آن به اروپا برای پرکردن موزهها و مجموعههای خصوصی بود. ولی اینان با آنکه اهداف علمیِ ضعیفی داشتند با شور و شوق بینظیر به کاوش و جستجو پرداختند و راه را برای انجام کارهای بسیار مهم علمی گشودند.
- کاوش هیأت آمریکایی در نیپور از سال 1887 توسط اشخاصی چون هیلپرشت، پیترز و هاینس آغاز شد.
- به موازات این کارهای عملی در عراق، دانشمندان زیادی در مراکز پژوهشی، دانشگاهی و کتابخانههای اروپایی به تحقیق روی آثار باستانی و مدارک مکتوب مکشوفه از تمدنهای بینالنهرین سرگرم شدند.
- اینان، خط سومری را در سال 1900 میلادی کشف رمز کردند و به ادبیات بیشتری از دنیای باستان دست یافتند.
- از ابتدای قرن بیستم هیأت آلمانی به سرپرستی رابرت کُلدوی حفاری در بابل را آغاز کرد. شناسایی و معماری دیوارهای خشتی برای اولین بار توسط آلمانیها صورت پذیرفت و همین امر باستانشناسی بینالنهرین را متحول کرد.
- والتر آندره آلمانی، دستیار کلدوی، از 1902 تا 1914 م. آشور، اولین پایتخت آشوریان، را کاوش کرد.
- کاوش آثار خشتی در بابل و آشور توسط آلمانیها با گمانههای لایهنگاری و تعیین دورههای تاریخی و گاهنگاری نسبی همراه بود.
- در همین اثنا، سر فلیندر پیتری طبقهبندی و گونهشناسی سفال را در مصر پایهگذاری کرد و کتاب معروف اصول و مبانی لایهنگاری را نوشت.
- باستانشناسان سایر ملیتها برخلاف آلمانیها زیاد پایبند روشهای نوین باستانشناسی و لایهنگاری نبودند.
- گفته هرودوت را در باره مصر که هدیهای است از رود نیل، میتوان به سرزمین بینالنهرین تعمیم داد و اذعان کرد که بینالنهرین هدیه رودهای دجله و فرات است. رودخانههای پرآب دجله و فرات و شعبات فراوان آنها از دیرباز رسوبات فراوان خود را بر بستری از سنگهای رسوبی میان فلاتهای ایران و عربستان و سرزمینهای شرقی مدیترانه تهنشست کرده و دشتهایی رسوبی و حاصلخیز پدید آوردهاند.
- در سال ۱۹۰۰ میلادی ژان ژاک دمورگان نظریه نوسانات شدید سطح آب خلیج فارس از دوران پارینهسنگی تا دورههای آغاز تاریخی را مطرح ساخت؛ به عنوان دو مثال؛ خلیج فارس
- در دوران پارینهسنگی میانی تا حوالی تنگه هرمز عقبنشینی داشت بهطوری که یکی از مسیرهای عبور انسان آفریقا در نظریه خروج از آفریقا به سمت شبه قاره هند و آسیا بوده است.
- از سوی دیگر، در دوران نوسنگی تا نزدیکی بغداد پیشروی داشته و پس از آن رفتهرفته عقبنشینی داشته است.
- طرح این نظریه بر کمیت و کیفیت پژوهشهای باستانشناسی در بینالنهرین تأثیر گذاشت.
- از سال 1914 تا 1918 م. فعالیتهای باستانشناسی در عراق به دلیل وقوع جنگ اول جهانی متوقف شد.
- با تصرف بغداد توسط انگلیسیها، حکومت عثمانیها بر بینالنهرین پایان یافت و از این پس این سرزمین، عراق نامیده شد.
د) مرحله چهارم:
- پس از جنگ اول جهانی و به دنبال تجزیه دولت عثمانی و بهوجودآمدن دولتهای جدید عربی، دولتهای استعماری و امپریالیستی سیاست تدوین یک هویت جدید و شناخت گذشته و ترسیم یک چهره فرهنگی جدید از ملتهای عربی را به منظور جلب اعتماد این ملتها و آشنایی بیشتر با گذشته آنها تعقیب نمودند.
- کاوشهای کمپل تامپسون در 1918 م. در اور و اریدو، هال در اور در سال 1919 م. و سر لئونارد وولی از 1922 تا 1932 م. در اور نمونههایی از پژوهشهای باستانشناسی در مرحله چهارم هستند که با لایهنگاری و دقت و رعایت موازین علمی همراه بودهاند.
- در سال 1928 م. آلمانیها نیز به عرصه باستانشناسی بینالنهرین بازگشتند و در اروک/ وارکا کار کاوش را شروع کردند و نقشه معماری معابد اواخر هزاره چهارم ق.م. را ترسیم و لوحههای گلی منقوش مربوط به مراحل ابتدایی خط میخی را به فراوانی کشف کردند.
- خانم دوروتی گارود باستانشناسی پارینهسنگی بینالنهرین را در سال 1928 میلادی با حفاری در غار زارزی واقع در 20 کیلومتری شمال سلیمانیه آغاز کرد.
- ابزارهای سنگی زارزی با صنعت ابزارسازی نوع گراوتین اروپا (پارینهسنگی جدید) همزمان و قابل مقایسه است.
- گارود در مرحله بعدی غار هزارمرد را که آن هم در نزدیکی سلیمانیه واقع است مورد کاوش قرار داد. وی در اینجا آثاری قدیمیتر از زارزی کشف کرد و آنها را همزمان با صنعت سنگ موستری (پارینهسنگی میانه) معرفی نمود.
- از اواخر دهه 1920 م. کار کاوش مؤسسه شرقشناسی دانشگاه شیکاگو در خورساباد به طور گسترده آغاز شد.
هـ) مرحله پنجم:
- در دهه 1930 م. در چارچوب یک برنامه پژوهشی در منطقه دیاله واقع در شمال شرقی بغداد محوطههای باستانی تل خفاجه، تل اسمر و تل عقرب و در شمال بینالنهرین نیز محلهایی نظیر نینوا، ارپاچیه، تل براک و چغار بازار بازشناسایی، شناسایی و کاوش شدند.
- نتایج کاوشهای چند دهه گذشته در بینالنهرین بهویژه کاوشهای دهه ۱۹۳۰ م. در دو گردهمایی یکی در بغداد در سال 1929 م. و دیگری در شهر لیدن هلند در 1931 م. ارزیابی و تحلیل شد.
- بینالنهرینشناسان بر اساس این دو گردهمایی بهویژه گردهمایی لیدن، تاریخ تحولات و دورههای فرهنگی بینالنهرین را بر پایه گونهشناسی سفال تشریح و به شرح زیر مورد توافق قرار دادند: